Երաժշտագետները Մոցարտի արվեստի առանձնահատկությունների մասին

Տարբեր ժամանակների փիլիսոփաները, արվեստագետները, հոգեբաններն այնքան խոր են ուսումնասիրել տառապանքի և արվեստի փոխկապակցությունը, որ կարելի է հաստատ ասել, որ երկրի և երկնքի, չարի և բարու, խավարի և լույսի բախումներից ժայթքած պայթյունների առաջին հարվածն ընդունում են արվեստագետները։ Հիրավի, արվեստագետը յուրօրինակ «շանթարգել» է։ Նրանք մի տեսակ ալքիմիկոսներ են, որոնք կարողանում են խավարը լույսի վերածել, ճակատագրի բիրտ հարվածների մեղմ երաժշտության, ինչպես Թոմաս Մանն է ասում, կարոտը վերաձուլել կերպարների։ Բանաստեղծուհի Աննա Ախմատովան այդպես էլ գրել է.

Մի վիշտ ևս ավելացավ,
Մի երգ ևս կծնվի։

Սրան համահունչ է Միխայիլ Լերմոնտովի հետևյալ խոստովանությունը.
Եվ այդ վայրի զառանցանքը
Ինձ ճնշում է շատ վաղուց,
Ազատվեցի և դրանից`
Վերածելով երկերի։

Ըստ Առնոլդ Շյոնբերգի, «Արվեստը ճիչ է` նրանց ճիչը, ովքեր իրենց վրա կրել են մարդկության ճակատագիրը, ովքեր չեն հաշտվում ճակատագրի հետ, այլ պայքարում են նրա դեմ։ Նրանց ներսում տեղի է ունենում աշխարհի ալեկոծումը, և սրանից բխում է հնչյունը` արվեստի ստեղծագործությունը»։ Իսկ սա Սյորեն Կյորկեգորն է ասում. «Ի՞նչ է պոետը։ Դժբախտ մի մարդ, որն իր հոգում կրում է ծանր տառապանքներ, և որի շուրթերն այնպես են ստեղծված, որ ճիչն ու հառաչանքը ճեղքելով նրա շուրթերը, դուրս են ժայթքում ու հնչում որպես սքանչելի երաժշտություն... Եվ մարդիկ, շրջապատելով նրան, ասում են. «Երգի՛ր, շուտ, կրկին երգիր», այլ կերպ ասած. թո՛ղ նոր տառապանքները տանջեն քո հոգին, այլապես աղաղակը կվախեցնի մեզ, մինչդեռ երաժշտությունը հաճելի է»։

Ե՛վ Շյոնբերգի, և՛ Կյորկեգորի նշած «ճիչը» հենց իրենց արվեստն է։ Այսօր էլ մեզ հասնում է Մելիբեայի թագավոր Փիլոկտետեսի ճիչը Սոֆոկլեսի համանուն ողբերգությունից, հերոս, որին Տրոյայի ճանապարհին օձը խայթել էր, մի պահ խափանել նրա հարձակումը Տրոյայի վրա։ Եվ ցավից նրա ճիչը հասնում էր մինչև աստղեր։ Մեզ հասնում է նաև Ապոլլոնի քուրմ Լաոկոոնի ճիչը, որին նույնպես օձերն էին խայթել։
Ըստ դիցաբանության, Լաոկոոնը փորձել էր խոչընդոտել տրոյացիներին, որ քաղաք քարշ չտան հույների լքած փայտե ձին։ Վերլուծելով ձևի և բովանդակության, գաղափարի և այն մարմնավորելու արտահայտչամիջոցների համապատասխանության խնդիրները. Լեսինգը «Լաոկոոն» տրակտատում նշում է, որ որքան էլ ցավը անտանելի լինի, այն առավել ազդեցիկ ներկայացնելու մղումը մեծ լինի, միևնույն է, դա չպիտի իրականացվի ի վնաս գեղեցկության, ներդաշնակության։ Ըստ փիլիսոփայի, այդ խնդիրը հանճարեղ կերպով են լուծել քանդակի հեղինակներ Աղեսանդրը, Պոլիդորոսը և Աթենոդորոսը։ Լաոկոոնի ճիչը զուսպ, է, այն չի աղավաղում քրմի դեմքը, սակայն որովայնի մկանների լարումը «մատնում» է նրա ցավի անտանելիությունը։ Խնդրի այսպիսի լուծումը համահունչ է նաև գիտությանը։
Քաջ գիտակցելով, որ անհնարին է բանաձևել հանճարների մտքի թռիչքը, բռնել կայծակը, սակայն, այնուամենայնիվ, եթե ստիպված լինենք համեմատելու Մոցարտի ողբերգականությունը Բեթհովենի ողբերգականության հետ, ապա կարելի է ասել, որ Մոցարտի «ճիչը» Լաոկոոնի ճիչն է, իսկ Բեթհովենինը` Փիլոկտետեսի։
Ելնելով այս չափանիշներից, կարելի է ասել նաև, որ նորվեգացի գեղանկարիչ Էդվարդ Մունկի «Ճիչը» համահունչ է էքսպրեսիոնիստ կոմպոզիտորների բուռն արտահայտչականությանը։
Մոցարտի «Ճիչի» զսպվածությունը, նրբագեղ ոճով պարուրված լինելը շատերին է շփոթության մեջ գցել խորքային մեկնաբանության առումով։

Մոցարտն իրավամբ կարող էր ստորագրել և՛ Լերմոնտովի «վայրի զառանցանքի», և՛ Կյորկեգորի, և՛ Շյոնբերգի խոսքերի տակ, քանզի, ինչպես գրում է հորն ուղղված նամակում, «մահվան մասին աննահանջ միտքը, տեսիլքը միշտ իր առջև են, և մահը «մեծագույն երջանկություն է»։ Ահա թե ինչպես է մեկնաբանում այս միտքը Գեորգի Չիչերինը. «Սկսած 17 տարեկանից` Մոցարտի սրտից ճեղքում-դուրս են գալիս ողբը, անսահման հուսալքությունը, իսկ կյանքի վերջին հինգ տարում սրանք միախառնվում են իր կոսմիզմի` իր տիեզերականության հետ, ինչը դառնում է Մոցարտի արվեստի բաղկացուցիչ տարրը, հենքը»։ Երաժշտագետ Ֆելիքս Գյունտերը ևս հաստատում է ասվածը։ Նա գրում է. «Մոցարտի ամենամեծ հատկությունն իր ստեղծագործության դրամատիզմն է։ Այդ դրամատիզմը զուտ մարդկայնությունն է։ Իսկ ի՞նչ է մարդկայնությունը։ Արդյոք նախ մարդկային տառապանքը չէ՞» (անդ)։

Մոցարտի մյուս կարևորագույն հատկությունը դեմոնիզմն է` դիվականությունը, որը առավել վառ կերպով, քան նախկինում, արտահայտվել է 25-րդ սիմֆոնիայում, և ամբողջ ուժով ժայթքել նրա 40-րդ սիմֆոնիայում (2 սիմֆոնիաներն էլ գրված են եղերական սոլ-մինորում)։ Քանի որ դեմոնիզմը երկսայր հասկացություն է, և հեշտ չէ այն ըմբռնել, դիմենք Վոլֆգանգ Գյոթեին։ Այդ մասին Էքերմանի հետ զրույցներում փիլիսոփան ասել է հետևյալը. «Դեմոնիզմը այն է, ինչը չեն կարող ըմբռնել ո՛չ դատողությունը, ո՛չ էլ բանականությունը։ Իմ խառնվածքում դեմոնիզմը բացակայում է, սակայն ես ենթակա եմ դրան։ Նապոլեոնը վերին աստիճանի օժտված է դրանով։ Դիվականությունը դրսևորվում է բացառապես դրական էներգիայում... Այն ավելի շատ արտահայտվում է երաժշտության, քան գեղանկարչության մեջ։ Այն չափազանց բնորոշ է Պագանինիին, ինչով և բացատրվում է նրա նվագի անջնջելի տպավորությունը»։

Ըստ եկեղեցու հայրերի, մարդկային հոգին բաղկացած է երեք ոլորտից` բանական, ցանկական և ցասմնական։ Ցասմնական ուժերը կոչված են չարի դեմ պայքարելու, հաղթահարելու «նյութի դիմադրությունը»։ Ցասմնական ոլորտի առկայությունը բնավ չի նսեմացնում մարդուն։ Չէ՞ որ մարդը ստեղծվել է կավից և Աստծո շնչից։ Եվ մարդու առաքելությունը հենց կավից վեր բարձրանալն է, աստվածայինի վերափոխվելը։ Դեմոնիզմը նույնպես չարին հաղթելու մի զենք է։ Դեմոնիզմն ընկալելու ճանապարհի վրա կարող է լույս սփռել նաև հոգեվերլուծող Կառլ Յունգի հետևյալ ասույթը. «Ոչ մի ծառ չի կարող հասնել մինչև դրախտ, եթե նրա արմատները չեն հասել դժոխքին»։ (Սա կարելի է վերագրել նաև ճահճից վեր խոյացող անբիծ լոտոսին։ Եվ հաճախ Մոցարտի արվեստում դժոխքը և դրախտը, հակադրվելով, միահյուսվում են` դրսևորվելով հակադրամիասնաբար (ամբիվալենտ))։
Անդրադառնալով 25-րդ սիմֆոնիային` երաժշտագետ Արթուր Շուրիգը գրել է. «Մոցարտի «դիվականությունը», որ արտահայտվել է դեռ մանկուց, 25-րդ սիմֆոնիայում հասավ եռման աստիճանի. հույզերի տառապալից պայթյունները հոսում են լայն հունով, ազատելով տանջանքով լեցուն հոգին։ Այստեղ երիտասարդ մարտիկը և պսակազերծողը մոլեգնում է, նրանից հորդում են արցունքներ և գեղարվեստական անթաքույց զեղումներ, որոնցից և բխում է 25-րդ սիմֆոնիան։ Այն պիտի տհաճորեն ցնցեր Զալցբուրգի երաժշտասերներին»։ Սակայն սրտի տագնապալից զարկերով սկսվող այդ սիմֆոնիայի աննախադեպ ալեկոծումներից և պայթյուններից առաջինը վախեցավ նրա հայրը` Լեոպոլդ Մոցարտը, որն անմիջապես թաքցրեց պարտիտուրը և խիստ նախատեց, Աբերտի խոսքով ասած, «ժանրերը պայթեցնող» Վոլֆգանգին։

Ահավասիկ այն նամակը, որը Լեոպոլդը գրել է 1778 թ. սեպտեմբերի 27-ին. «Այն, ինչը պատիվ չի բերում քեզ, լավ կլինի մնա անհայտ։ ՈՒստի քո սիմֆոնիաներից և ոչ մեկը չեմ ներկայացրել, քանզի նախապես գիտեի, որ ավելի հասուն տարիքում, երբ խելամտությունն ավելանում է, դու ուրախ կլինես, որ այդ գործերը ոչ ոք չունի, նույնիսկ եթե հիմա, երբ դու դրանք ստեղծում ես, գոհ ես։ Գնալով մարդիկ ավելի պահանջկոտ են դառնում» ։

ՄՈՑԱՐՏ, 40-ՐԴ ՍԻՄՖՈՆԻԱ
(1788 թ. հուլիսի 25, )
Ըստ Հերման Աբերտի, «40-րդ սիմֆոնիան առավելագույնս սուր կերպով է արտահայտում այն խոր, ճակատագրական հոռետեսությունը, որը վաղ տարիներից արմատավորվել էր Մոցարտի խառնվածքում, կյանքի վերջին տարիներին հատկապես ուժգին էր ձգտում իր գեղարվեստական մարմնավորմանը» (թպՐՎՈվ ԸոպՐՑ, ԾՏՓՈՐՑ, Ծ., 1990, փ. 2, Սվ. 2, րՑՐ. 142)։ Երաժշտագետի համոզմամբ, Մոցարտը էթիկական սկզբունքով տարբերվում է կամայական խառնվածքի տեր Բեթհովենից, որն իր նույնաբնույթ սիմֆոնիաների սահմաններում է ծավալում վճռորոշ պայքարը` իր ազատագրող հանգուցալուծումով։ «Մինչդեռ այնտեղ, որտեղ Մոցարտը «ցրում է ամպերը», նման հանգուցալուծում տեղի չի ունենում։ Ճիշտ է, Մոցարտի մոտ էլ է տեղի ունենում ազատում, սակայն ստեղծագործության սահմաններից դուրս, քանզի Մոցարտն այնքան անձնուրաց է արտահայտում ստեղծագործության էությունը, որը պահանջում է («ինքնայրվելով» - Դ. Ե.) մարմնավորել այն գեղարվեստական ձևում, որ ներքուստ այլևս ուժ չի մնում արարելու» (անդ, էջ 142-143)։
Գեղեցիկ է բնութագրել Աբերտն անտիկ արվեստի կատարելությունը հիշեցնող 40-րդ սիմֆոնիան, նրա 1-ին մասը բնորոշելով որպես «ճախրող գրացիա»։ Այստեղ, ինչպես Մոցարտի շատ գործերում, հակադրվում են «դրախտն» ու «դժոխքը», երանությունն ու հուսալքությունը, և այս բոլորը գեղեցիկի, իդեալի տիրույթում։ Այս հակադրությունն առավել ազդեցիկ է դառնում, երբ բևեռները ոչ թե հերթագայում են փոխնիփոխ, այլ հնչում են միաժամանակ, հակադրամիասնաբար, ինչպես էլեկտրական հոսանքի դրական և բացասական լիցքերի կարճ միացումը, որից նույնիսկ պողպատն է հալվում։ Այս ամենը Մոցարտը մարմնավորում է համապատասխան արտահայտչամիջոցների գործադրմամբ, օրինակ, մաժոր-մինոր, լուսավոր դիատոնիկա-խավար խրոմատիկա, նվագարանների բարձր և ցածր ռեգիստրներ և այլն։ Այսպիսով, Մոցարտը ստեղծում է բազմաձայն, զուգահեռ դրամատուրգիա, իր ուրույն հնչյունային տիեզերքը։ Մշակման մասում մասնատված գլխավոր թեմայի «մարմնի» կտորների ամբողջացումը ռեպրիզում կարող է հիշեցնել Սիբելիուսի «Տուոնելայի կարապը» միոֆոնիկ լեգենդի բովանդակությունը, ըստ որի, էպոսի հերոս Լեմինկյայնենի մայրը իջել է մահվան աշխարհը և իր թրատված զավակի մարմնի մասերը սիրո ուժով ամբողջացրել ու կենդանացրել։ Այդպես էլ Մոցարտը սիրո ուժով վերակենդանացրել է մասնեմաս արած մեղեդին ու թռցրել երկինք։

Այնուամենայնիվ, սիմֆոնիայի 1-ին մասն ավարտվում է բուռն պայքարի «իններորդ ալիքով»։ 1-ին մասի վերջում Մոցարտը կիրառում է մի ցնցող դրամատուրգիական հնարք. 276-րդ տակտից գահավիժող ունիսոն-օկտավային հեղեղին հակադրվում է կետադրված ռիթմով և սինկոպաներով խոչընդոտվող վերընթաց շարժումը, որը բախվում է գագաթնակետին։ Մեղեդին մի պահ մնում է օդում կախված, որից հետո «ընկնում» է ձգտող տոնի վրա և լուծվում հիմնահնչյունի մեջ։ Այս անկումը կարող է հիշեցնել Բեթհովենի հերոսներ Էգմոնտի և Կորիոլանի «սպանության տեսարանը»։ Նաև դեպի արևը սլացող Իկարուսի անկումը. նկատի ունենք գերլարված կիսատոներով հուժկու վերելքի հանկարծակի ընդհատումը` «ուժասպառ», «ռե» պիանո հնչյունի վրա, որն «օդում կախվելով», Իկարուսի թևերի պես «հալվում» է։ Սրանից հետո գլխավոր թեմայի ծվեններն ամպերի նման, թելը կտրված ուլունքների պես ցրվում են տարբեր ձայներով մեկ։ Վերջին յոթ տակտերում ասես «իջնում» է ողբերգության առաջին արարի վարագույրը։

Սիմֆոնիայի 2-րդ մասի (Անդանտեի) առաջին թեման բազմերանգ է. մերթ խոհական, հայեցողական, մերթ հուզական, խորհրդավոր, մերթ անհանգիստ, սպասողական։ Թեմայի վերջում կրկին ծագում է հույսի շողը։
2-րդ թեման ցրում է լարվածությունը, լսողին տեղափոխում բնության գիրկը։ Լսվում են հավքերի դայլայլներ, փոխկանչեր։ Հովվերգական այս մասն ավարտվում է իդիլիայով։
3-րդ մասը (Մենուետը) վերածնում է 1-ին մասի ալեկոծումները։ Մենուետի վերջաբանը մի պահ ազատում է լարվածությունից։ Տրիոյի մեղմ թախիծը ավստրիական ժողովրդական գողտրիկ երգ է հիշեցնում։
4-րդ մասում (ֆինալում) շարունակվում է տիեզերական ուժերի, լույսի և խավարի պայքարը։ Մշակման մասում դեմոնիզմի դրսևորումն առավել ահագնանում է։

Գլխավոր թեմայի «պայթյունից» գոյացած շղթայական ռեակցիայի թեժացումը հասնում է եռման աստիճանի, թեմայի տրոհումը վերածվում գրոտեսկի, կարելի է ասել, սատանայական ծամածռությունների։ Իսկ պայթուցիկ պաուզաներն ասես կրակի վրա յուղ են լցնում, և թեման «մոխրանում է»։ Սակայն որքան էլ թեժ լինի պայքարը, որքան էլ ուժգին խայթեն «օձերը», ցավից ճչացող Մոցարտը, Լաոկոոնի պես, պահպանում է իր հավասարակշռությունը և դասական գեղեցկությունը։ Մոցարտն այնքան մեծ նվիրումով է նետվում պայքարի բովը` հանուն գեղեցիկի, ներդաշնակության հավերժացման, հանուն կորսված դրախտի վերադարձի, որ, ինչպես Աբերտն է նշել, այլևս ուժ չի մնում արարելու։ ՈՒստի Մոցարտը մոմի պես իսպառ հալվեց, բայց լուսավորեց մեր սրտերը և դեպի երկինք տանող ճանապարհը։
Այսպիսով, Մոցարտի նպատակը ոչ միայն մարդկային հոգու մթին ոլորտները, խորխորատներն արևերես հանելն է, տիեզերաարար ուժերի վեհացումն ու մարդկայնացումն է, այլև նյութի դիմադրությունը հաղթահարելն է, երկրի ձգողականությունը հաղթահարելով` երկնքում ճախրելն է։ Պատահական չէ, որ Մոցարտին բնորոշում են որպես կամուրջ` երկրի և երկնքի միջև։ Իսկ Հանս Մերսմանն ասում է. «Մոցարտի նպատակը նյութական հնչողությունը սիմվոլիկի (գաղափարի- Դ. Ե.) վերածելն է։ Ասելիքը, հոգեշարժումները հնչողության վերածելն է, սուբյեկտիվը և մասնավորը (եզակին) օբյեկտիվ և համընդհանուր դարձնելն է, մարդուն երաժշտության վերածելն է»։

Թե որքանով է դա հնարավոր, կարելի է համոզվել Բրամսի օրինակով։ 1859 թ. սեպտեմբերին, Կլարա Շումանին հղած նամակում կոմպոզիտորը գրել է. «...Մի տարօրինակ զգացում պատեց ինձ, երբ ես կրկին տեսա այս գեղեցիկ անտառային բլուրները և մտա հրաշալի անտառը... Ես միանգամայն երջանիկ եմ։ Իմ բոլոր մտքերը երաժշտություն էին։ Ես սիրահարված եմ երաժշտությանը, մտածում եմ միայն նրանով... Եթե այդպես շարունակվի, ես կվերափոխվեմ ակորդի և կանհայտանամ երկնքում»։ Այդպես էլ եղավ։ Տեղին է հիշել Գարեգին Նժդեհի հետևյալ ասույթը. «Իբրև անօթ` վաղուց է խորտակվել Բեթհովենը, չկայ նա. կան սակայն և մնում են նրա ակորդներն աստուածային»։

Ելնելով այս ամենից, կարելի է կարծել, որ մարդը, մարդկությունն այնժամ կազատագրվեն կապանքներից, երբ ամբողջությամբ կվերածվեն «երաժշտության»։

Դանիել ԵՐԱԺԻՇՏ

Հեղինակի նյութեր

• Հյուսիսափայլ համերգ
• «Դա մեր վաղն է»
• Անձինք նուիրեալք
• «Մանուշակի» բուրմունքը
• «Կանաչ էին երազներս, հյութեղ ու հասուն», «Դու արահետ չտրորված, ես մի անցորդ»
• Ընծա` համայն մարդկությանը
• «Իմ մտադրությունն է հասկանալ մի ժողովրդին մյուսի միջոցով»
• Ներդաշնակվում-հաշտվում են Արևելքն ու Արևմուտքը
• «Լացե՛ք իմ վրա, լացե՛ք ձեր վրա. Ողբանք միասին մարդկության վրա, Որ կա և չկա...»
• «Գրկախառնվե՛ք, միլիոննե՛ր»
• ՈՒսուցիչներն են շահել պատերազմը
• «Ես դեպի Աստված մեկ ճանապարհ գիտեմ՝ արվեստը». Մարիա ՅՈՒԴԻՆԱ
• Հոգևոր արժեքներ կրող և գալիքին փոխանցող հենարանը
• «Յուրաքանչյուր ծաղկի խիզախումը յուրովի ծաղկելն է»
• Էդվարդ Միրզոյանի «Գարունը»
• Ինչ էլ որ լինի, հայերի երկիրն ու ազգը կմնան... Ջ. ԲԱՅՐՈՆ
• «Այն աչքերը, որ չեն լացել, Բան չեն տեսել այս աշխարհում»
• Չայկովսկու անվան երաժշտական դպրոցի մեծ համերգասրահը կոչվեց Տատյանա Հայրապետյանի անվամբ
• Ազնիվ մեղվաբույծը
• «Հիլիարդ» անսամբլի և Յան Գարբարեկի երկխոսությունը՝ դարերի երկխոսություն

Մեկնաբանություններ